- Thiệt chứ! Em cũng bó tay với cái đầu của anh luôn! Vậy cũng nghĩ ra thành câu chuyện được nữa!

- Xời! Nghĩ sao? Anh là anh của Bống mà biểu! À, nhưng có một cái anh phải nhắc trước. Đây là khác biệt trong văn nói thôi nghe; chứ văn viết như sách báo rồi âm nhạc, thơ ca, tiểu thuyết, phim truyện thì anh thấy cả hai miền xài chung của nhau hơi bị nhiều. Với lại những khác biệt này nó không đúng với tất cả mọi người đâu. Bởi anh nhớ hồi còn đi học, thầy cô có nói đợt di cư năm 54 thì cỡ một triệu người miền ngoài chuyển vô Nam, còn chừng đâu gần trăm rưỡi ngàn người miền trong chuyển ra Bắc, chưa kể từ giai đoạn giữa kháng chiến, người miền ngoài vô đây tham gia chiến đấu rất là nhiều, sau giải phóng còn ở lại sinh sống làm việc nữa, mà cũng không ít người miền trong được điều động ra ngoải làm chính trị; cho nên thực tế là từ ngữ hai miền nó đã giao thoa với nhau từ suốt nửa thế kỷ nay rồi, một bộ phận trong quần chúng mỗi miền sẽ bị ảnh hưởng văn hóa giao tiếp của nhau, cái đó là chắc chắn. Thành thử khi Bống viết bài, Bống phải lưu ý cái vấn đề này nữa nghen.

- Dạ, đúng là như vậy thiệt. Nói đâu xa, như nhà em nè, ngoài tiếng mẹ đẻ của dân tộc em thì thôi không có nói làm gì, chứ mỗi lần nói chuyện với mấy ông chú ông bác cựu chiến binh bằng tiếng phổ thông là ông bà nội em kêu ông cố bằng bố, ba em cũng kêu ông bà nội bằng bố mẹ, mà ông bà nội em cũng nói giọng Bắc á, cái tới hồi chuyển qua đời ba em với tụi em là nói giọng Nam hết luôn, từ ngữ thì lâu lâu cũng chen vô mấy từ miền ngoài như anh vừa kể nãy đó, nghe nó ngộ lắm kìa. Nhất là con quỷ nhõng nhẽo á anh, nó hay chơi với ông bà nội, xong cứ cách vài bữa ông bà nội lại gọi điện để cho nó nói chuyện với anh em bà con ở ngoải, riết nó học kiểu nói của ông bà nội với họ hàng luôn, hở xí là cái mỏ nó dài ra “Chộ ôôôi! Khiếp quá đi hà!”, rồi thì “Hông hông! Ứ chịu đâu! Con muốn ăn cái này cơơơ!”, thấy ghét!

Thiệt tình.

- Ờ, tiếng miền ngoài thì chắc là nó học của bên nội thiệt, chứ riêng cái vụ mà dài mỏ ra nhõng nhẽo là anh thấy nó học của mày đó nghe.

Thế là nó cười, còn nhéo hờn tôi một cái.

- Quá đáng ghê! Toàn nghĩ xấu cho em không! Cái đó là hồi xưa người ta còn nhỏ mới vậy thôi, chứ giờ người ta lớn rồi, người ta khác nhiều rồi chứ bộ.

- Hờ hờ, anh hổng thấy khác cái gì trơn. Nếu khác là giờ này đáng ra anh đang được nằm ngủ trên giường kia kìa, hen.

Tôi nói vậy; tự nhiên cái mặt nó xị xuống, còn ngoảnh nhìn đi như đang tủi thân với tôi chớ mấy ông.

- Thôi, anh giỡn. Nếu Bống đòi oánh ca-rô hay làm mấy cái tầm xàm bá láp thì anh không có chiều Bống đâu; chớ cái này là để cho Bống học mà, nên anh cũng chiều Bống được.

Vừa nói, tôi vừa xoa đầu và ôm vai nó dỗ dành. Mặt nó liền tươi tỉnh, xong còn dỗ dành ngược lại tôi:

- Vậy ráng xí nữa nghen, mai em sẽ dậy sớm nấu phở cho anh ăn để cảm tạ, hén!

- Ừm, vậy giờ còn muốn hỏi anh cái gì nữa thì nói anh nghe.

- Dạ, giờ mình nói qua miền giữa đi anh.

- Miền giữa hả?

Thực ra miền giữa tôi không có rành cho lắm. Giọng nói thì mỗi nơi một kiểu, nhưng phương ngữ thì có một vài cái chung mà tôi thấy suốt từ Thanh Hóa, Nghệ An vô tận Quảng Nam, Đà Nẵng (Bắc Trung Bộ và Trung Trung Bộ) rất giống nhau nên liệt kê cho nó nghe tóm tắt như vầy:

Nếu hai miền trong ngoài mà hỏi “Cái gì vậy?”, “Cái gì thế?” thì miền giữa lại hỏi “Cái chi rứa?”.

Tương tự, bên í/bên đấy của miền ngoài, bên bển của miền trong thì miền giữa chơi bên nớ; ngoài ra còn bên tê tức là bên kia, bên ni tức là bên đây hoặc bên này, bên tê tề là bên kia kìa. Mà từ ni cũng dùng để nói về thì hiện tại nữa, như: bữa ni (tùy ngữ cảnh có thể hiểu là hiện giờ, dạo này, hồi nay, ngày hôm nay), thời ni (thời nay, ngày nay; nhưng tôi thấy người ta dùng từ thời chừ/giừ [thời buổi bây giờ] nhiều hơn).

Hoặc miền ngoài miền trong mà hỏi “Sao lại thế này nhở?”, “Sao lại vầy được ta?” thì miền giữa chơi câu “Răng lại ra ri hè?”. Ri là thế này, vầy (có lẽ do nói lướt hai từ rứa ni mà ra vậy chăng?); còn răng là sao; trong khi hè là một dạng từ tình thái, không phải cái hiên nhà hay mùa hạ (Sao lại ra thế này nhỉ?).

Rồi, tiếp nữa.

Nếu miền trong miền ngoài mà hỏi “Đi đâu đó?”, “Đi đâu đấy?” thì miền giữa lại hỏi “Đi mô nớ/đó?”. Mô là đâu, cũng là nào, như câu “Chỗ ni chỗ mô ri bây?” (Chỗ này là chỗ nào đây chúng mày?). Hay câu “Em có biết gì đâu nè/nào” của hai miền trong ngoài thì miền giữa lại nói “Em có biết chi mô mồ/nờ/nạ”. Trong đó, mô mồ là một cách lặp từ biến đổi âm điệu hơi bị hay, nghe rất xuôi và mượt, như cặp từ tê tề cũng na ná vậy, ngoài ra nó còn có ở trường hợp của từ ni nữa. Ví dụ khi bạn thân gọi nhau “Cún! Lại đây tao bảo cái này này!”, “Ê quỷ! Qua biểu này nè!” của miền ngoài và miền trong thì miền giữa sẽ nói “Ới mi ơi! Tới tau nói cho nghe cái ni nì!”, hơi bị nhẹ nhàng tình cảm, ờ, nhất là tụi con gái Huế với Quảng Trị mà nói câu này nghe dễ thương cực kỳ luôn. À, ở miền giữa gọi xưng mi - tau tức là mày - tao của toàn dân á nghe anh em.

Đặc biệt, ở miền giữa khi gọi một cô gái trẻ, một người phụ nữ ít tuổi hơn ba mình hoặc chị em gái trong hàng thân thích của ba thì sẽ dùng tiếng o, nó chính là tiếng cô ở hai miền còn lại. “O ơi! Khi mô o vô trong nớ thì báo con biết với o ới!”; rồi thì “Hấy! O ni cũng là giáo viên à? Rứa thì ta cứ kêu bằng ‘cô’ cho nó tôn sư trọng đạo bà con hỉ!”; hay như bài thơ của cụ Tố Hữu mà quỷ em nó vừa đọc cho tôi, trỏng có nói về hình ảnh đẹp của một nữ dân quân Hà Tĩnh thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, tay cầm súng áp giải tù binh phi công trong Chiến dịch Sấm Rền của địch:

“O du kích nhỏ giương cao súng
 Thằng Mỹ lênh khênh bước cúi đầu
 Ra thế! To gan hơn béo bụng
 Anh hùng đâu cứ phải mày râu!”.

Đó, đại loại vậy. Mà tôi nói thiệt là cái tiếng o này nghe nó nhẹ nhàng dễ thương gì đâu. Tôi còn nhớ mấy đứa bạn miền giữa của tôi ra ngoải học á, lúc tụi nó nói chuyện với người miền ngoài thì vẫn gọi bằng cô bình thường, nhưng hễ gặp người cùng quê miền Trung với nhau là chuyển sang gọi bằng o nghe rất ngọt. Tụi nó bảo gọi vậy cho nó thân thương, gần gũi. Ừm, tôi công nhận tụi nó nói không có sai, bởi ngay đến tôi là người ngoài cuộc nhưng khi nghe tụi nó xưng hô với người cùng miền với nhau như vậy, cảm giác đó nó cũng lan tỏa sang người tôi luôn kìa.

Ngoài tiếng o độc đáo thì miền giữa còn một từ nữa - hắn, hai miền trong ngoài gọi là nó. “Hắn đi thi mà quên mang thẻ sinh viên rồi. Lúc trưa tau bảo đeo luôn trên người mà không chịu nghe. Đúng là cái thằng trốc tru!” - câu này của thằng bạn người Nghệ An học chung lớp đại học với tôi nè. Trốc tru là đầu trâu á mấy ông; ý chửi cứng đầu, cố chấp, ngang bướng quá thể đó. Ờ, nhưng mà nghe không có nặng nề chút xíu nào hết, ngược lại tôi còn thấy nó hài thiệt sự, nghĩ đúng mắc cười.

Lại có một từ tôi thấy ở miền giữa mà người miền trong cũng xài, đó là từ mần. “Bi chừ mà không mần ruộng thì biết mần chi nữa mô” (Bây giờ mà không làm ruộng thì biết làm gì nữa đâu), “Chứ mình đau mần răng?” (Chứ trong người ốm/bệnh làm sao?), “O Uyển bữa ni ra trường mần cán bộ rồi hỉ?” (Cô Uyển giờ ra trường làm cán bộ rồi nhỉ?). Nhưng hơi khác chút xíu, từ mần này theo như tôi được biết thì mọi người ở khu vực Đông Nam Bộ thường mượn phong cách dân giã thôn quên để tếu táo hài hước với nhau thôi, như kiểu “Cái gã đó suốt ngày lui tới mần trò để cưa cẩm con Diễm, riết tao hổng có thấy gã lo mần ăn gì trơn trọi”, chứ bình thường từ làm vẫn được nói phổ biến; ngược lại, khu vực Tây Nam Bộ thì dùng nó trong mọi trường hợp luôn, như: mần thịt con gà, đi mần mướn, mần vườn mần ruộng, gả con gái đi mần dâu,...

Hay như từ chi tức là gì hoặc cái gì, miền trong và miền giữa đều có y hệt, nhưng tôi thấy người miền trong lại dùng từ chi này để ám chỉ cho cụm từ làm gì nhiều hơn: “Ủa tự nhiên hỏi chi?”, “Thôi thôi! Đừng có nhắc tới nó chi cho mệt!” hay “Mày kêu mày ghét nó mà giờ còn lết cái xác qua đây chi mậy?”. Riêng trường hợp câu hỏi “Chi đó?”, tùy ngữ cảnh có thể hiểu là “Tính làm cái gì đó?” hoặc “Cái gì đó?”, và câu trả lời “Chi đâu” cũng tùy ngữ cảnh mà có thể hiểu là “Đâu có làm gì đâu” hoặc “Có gì đâu”. Này có lẽ vì thói quen nói lướt, lược bớt câu từ nên nó mới ra như vậy.

1 0